Футбол бўйича Европа чемпионати якунига етди. Илк марта турнирда 24 жамоа қатнашди ва УЕФА ушбу турнирдан даромад қилиш бўйича жаҳон чемпионати дараждасига тенглашиб олди - деярли 1,5 миллиард евро! Соф фойда 800 миллиондан евродан ошиқроқ бўлаяпти. УЕФА бу даромаднинг асосий қисмини қаердан олди, деб ўйлайсиз? Албатта, телевизион ҳуқуқларни сотиш ортидан.
Телевидение ушбу спорт турининг Ер куррасида биринчи рақамлисига айланишида беқиёс ўрин тутаётгани сир эмас. Йирик клублар даромадининг катта қисми ҳам телевизон ҳуқуқнинг сотилиши орқасидан келмоқда. Хўш, Бизда қанақа?
ПФЛ ҚАЙСИ БИРИ?
Вазиятни оддий мисол билан тушунтираман. Тасаввур қилинг: сотувчи ўзи сотадиган маҳсулотнинг ишлаб чиқарувчисига буюртма қилади. Ишлаб чиқарувчи чакана савдода иштирок этмайди, фақат шу маҳсулотни ишлаб чиқариш билангина шуғулланади.
Бироқ, сотувчи бозорни жуда яхши ўрганган. Айнан қандай ҳолатларда маҳсулот нархи ошишини билади ва ишлаб чиқарувчи олдига, мисол учун: "мана бундай ўрамга ўра", "бу жойини сифатлироқ қил", "шу жойини ўзгартир", "мана бу ерига фалон нарсадан қўш" ва ҳ.к. ва ш.к. талабларни қўяди.
Талаб–сотувчи–ишлаб чиқарувчи муносабатлари орқали маҳсулот сифати борган сари ошиб бораверади.
Энди бошқа ҳолат: орада сотувчи йўқ, ишлаб чиқарувчининг ўзи ҳам бозорга бормайди, қанча ва қандай маҳсулот ишлаб чикарса, айтайлик, саховат ёки меҳрибонлик уйига режа асосида ўтказиб юраверадиган бўлса, маҳсулот сифатига биров эътибор берадими? Бундан манфаатдор бўладими?
ЎзПФЛни сиз қайси ишлаб чиқарувчига ўхшатдингиз?
Аввало тан олиш керак, сўнгги 10 йил ичида клублар, стадион инфратузилмаларида мисли кўрилмаган хайрли ишлар амалга оширилганини тан олиш лозим. Ёдингизда бўлса, илгари стадионларимизнинг чимлари муаммоси биринчи планда турарди. Юртимизга келган хорижлик футболчи ё мутахассис борки чимларимиздан нолиб кетарди. Ҳозир Олий лигада иштирок этаётган барча клублар, биринчи лигадаги клубларимизнинг айримлари ҳам жаҳон андозалари даражасидаги майдонга эга. (Яъни, саховат ёки меҳрибонлик уйининг ичию фасади чиройли қилиб таъмирлаб бўлинган - фақат етказилаётган "маҳсулот"лар ўша-ўша).
Энди ҳаммамизнинг вазифамиз ана шундай сифатли майдондаги футболнининг сифатини ошириш, боз устига, сифатли тарғиб этиб бериш қолган, холос.
Биламиз, кўриб юрибмиз, МТРКнинг "Спорт" телеканали асосан пойтахтдаги ўйинларни жонли трансляция қилиш имкониятига эга - камчиқимлиги ортидан. Кўпинча "Олмалиқ", "Насаф" каби жамоаларнинг ўйинлари тунда ёзиб олинган ҳолда намойиш этилади. Албатта, бу ҳол ўзбек футболи мухлисларнинг талабига жавоб бермайди. Ўйинларни реклама қилиш деярли йўқ, бор бўлса ҳам фақат пойтахт клублариники. Ана шу рекламадан сўнг ҳам пойтахт клубларининг ўйинига мухлислар тушмаётгани тушунарсиз ҳол. Пойтахтлик мухлислар очиқ айтишади, майдондаги футбол сифатсиз, кескин курашларга ғариб футбол. Пойтахтнинг ҳайҳотдек стадионларининг ҳувиллаб ётганининг ҳам бош сабаби шу!
Чунки чемпионатимизда амбициясиз, ўртамиёна жамоалар жуда кўп. Инсоф юзасидан ўзингиз айтинг, сўнгги йилларда чемпионлик учун нечта жамоа кураш олиб бормоқда? 4 та! "Пахтакор", "Бунёдкор", "Локомотив" ва "Насаф". Мана шу тўрт жамоанинг ўрни навбати билан алмашиниб турибди. Кубок финалида ҳам шулар, медал таққанлар ҳам шулар, Осиё Чемпионлар лигасида ўйнаганлар ҳам шулар. Қолган жамоалар-чи? Улар нега ўйнашаяпти? Бизнинг чемпионатда ҳам "Лестер Сити" сингари клуб чиқадими? Жавоби қийин савол...
Келинг, мушоҳада қилайлик: вазиятни тубдан ўнглаш, сифатли чемпионат ташкил қилиш учун нималар қилиш мумкин? Албатта, аввало сифатли ва рақобатбардош турнирга эга бўлишимиз керак. Бу - аниқ!
12 ЖАМОА ВА 4 ДАВРА
Шу пайтгача ҳамкасбларим, юртимиздаги баъзи футбол функционерлари томонидан кўп марта чиқиш қилинди: Биродарлар, Олий лигада жамоалар сонини 12 тагача чеклаб, 4 даврали тизимга ўтиш керак. Бунда аввал уй-сафар тизимида 22 тур, кейин совринли ўринлар учун юқори олтиталик, биринчи лигага йўл оладиган аутсайдерларни аниқлаш учун пастки олтиталик яна уй-сафар тизимида 10 та тур ўтказади. Шунда Олий лигадаги ҳар бир клуб бир мавсум давомида 32 та турда ўйнайди. Ҳозирги 30 та турдан кўпроқ ва қизиқарлироқ чемпионат бўлиши аниқ. Лекин бу таклиф ким(лар)гадир ёқмаяпти. Ҳар йили айтилади, ҳар йили панжа орасидан қаралади.
Ахир Олий лиганинг сўнгги поғоналарида зўрға жон судраб юрган, амбициясиз, фақат биринчи лигада ўйнашга лойиқ камида 4 та клуб борлиги аниқ ва мен унларнинг номини келтирмасам ҳам қўлингизни бигиз қилиб, турнир жадвалидан кўрсатиб бера оласиз-ку?! Нима қиламиз ўзимизни қийнаб? Ундан кўра, биринчи лигани ҳам кучайтириб, чемпионатга бўлган қизиқишни оширган яхши эмасми?
Хўш, 12 жамоали, 4 даврали тизимдаги чемпионат қаерларда ўтказилаяпти, ҳеч қизиқиб кўрганмисиз? Ёнгинамизда - Қозоғистонда анчадан бери ана шундай 4 даврали тизимда ўйнаб келишаяпти. Бунинг самараси ўлароқ Қозоғистоннинг "Астана" клуби Европа чемпионлар лигасининг гуруҳ босқичида ҳам қатнашди. Ёки ривожланган давлат ҳисобланувчи Жанубий Кореянинг миллий чемпионатини олайлик. Айнан мана шу тизим жорий этилган. Уларда ҳам бир пайтлар миллий чемпионатда 16, 15, 14 талаб клуб икки даврали тизимда ўйнарди. Лекин корейслар ҳам миллий чемпионат томошабоплигини ошириш йўлида энг оптимал тизимга ўтиб олишди. Озарбойжон ҳам 3-4 мавсум бу тизимда ўйнаб кўрди, лекин жамоаларнинг иқтисодий қийинчиликлар туфайли чемпионатдан чиқиб кетиши натижасида ҳозир Премер-лигада 10 та жамоа 4 даврада ўйнамоқда. "Динамо" Киев, "Шахтёр", "Днепр", "Металлист" каби кучли клубларга эга бўлган Украина ҳам кўп йиллик муҳокамалардан сўнг жорий чемпионатда илк бор шу тизимга ўтмоқда. Ахтарилса яна чиқаверади, лекин менимча етарли мисол бўлди.
ЯНГИ ФУТБОЛ ТЕЛЕКАНАЛИ
Яхши янгиликлар эшитиб юрибмиз. Юртимизда ниҳоят янги "Футбол" телеканали очилиши, унда Европа кучли бешликдаги лигалар билан бир қаторда, Олий лигамизнинг барча ўйинлари трансляция қилиниши ҳақида миш-мишлар юрибди. Агар бу миш-мишларнинг замирида ҳақиқат бўлса, келгусида ана шундай телеканал фаолият кўрсата бошлашса ва у ПФЛдан миллий чемпионатимиз трансляция ҳуқуқини сотиб олса, телеканал бемалол чемпионат ўтказилиши ишларига аралашиши мумкин, деб ўйлайман.
Европанинг топ лигаларида учрашув вақтларидан тортиб, мусобақа форматларигача қандай бўлишини телевидение ҳал қилади. Чунки улар "сотувчи" ва улар "маҳсулот"нинг қай кўринишда бўлишини Лигага ўзлари истагандек буюртма қилади.
Лига ҳам "маҳсулоти"нинг нархи ошиши ва харидоргир бўлиши учун ўйинларнинг қизиқ, курашларга бой бўлишидан манфаатдор.
Телевидение эса мавжуд "маҳсулот"ни чиройли қилиб "ялтироқ қоғоз"га ўраш, "харидор"га узатишни ўйлайди. Трансляция сифатини кучайтиради, турли ўйинолди студиялар ташкил қилади, таҳлилларни кучайтиради ва ҳоказо.
Масалан, Англияда қайсидир ўйинда учрашув бошланиши бироз тўхтатиб турилганди: чунки ТВда бу вақтда реклама кетаётганди! Қойилмисиз?
Ўзимизга қайтадиган бўлсак, мухлислар орзу қилаётган канал очилса, биринчи навбатда чемпионат ўйинларининг маврид-бемаврид кўчирилишига нуқта қўйилишини талаб қилиш керак. Телеканал реклама берувчилар билан ҳамкорликни йўлга қўйиб трансляция ҳуқуқини харид қилар экан, реклама берувчиларнинг олдида юзи шувит бўлмаслиги керак.
Иккинчидан, маҳсулот - миллий чемпионатнинг сифатли бўлишидан телеканал ҳам манфаатдор экан, юқорида айтиб ўтилган 12 жамоалик тизимга ўтиш кераклигини қатъий талаб қилиши керак. (Ахир ПФЛнинг ўзи эмас, "чет"дан кимдир сабабчи бўлаяпти-ку, оғзи бақувват норозиларни ўшаларга рўпара қилиб юборилади - масала ҳал). Чунки фақат 12 талик тизимда бир турда 6 та жуфтлик ҳосил бўлади ва уч дам олиш кунида ўйинларнинг барчасини жонли эфирда намойиш этиш билан миллий чемпионат тўлиқ трансляция қилинади. Бу - бирлашган Араб Амирликлари ва Қатар давлатида самарали амалга оширилаётган усул. Масалан, турнинг дастлабки икки ўйини жума куни 18:00 ва 20:00 да, яна иккитаси шанба куни, сўнгги иккитаси якшанба куни шу вақтларда ўтказилади. Иккита кўчма телевизион станция (КТС) билан бутун чемпионатни қоплаб олиш мумкин.
ҲОМИЙЛАР ВА ҒАЛАТИ САБАБЛАР
ПФЛ ҳам ниҳоят титул ҳомийларга эга бўлиши керак. Шу нарса айтилганига ҳам 4-5 йил бўлди, ҳамон бу борада бир қадам олдинга силжиш йўқ. Трансляция давомида, стадионлар четида, матбуот анжуманларида титул ҳомийларнинг номлари туширилган бир хил баннерлар осиғлиқ туриши керак.
Ана шундагина Титул ҳомийлар томонидан ўйинолди ва ўйиндан кейинги матбуот анжуманлари ҳам телевидениеда кенгроқ ёритилиши талаби қўйилади. Биз замонавий футбол тизимига тўлиқ ўтган бўламиз. ОФКнинг бизга қўйган талабларидан бири ҳам шу эмасми?
Хўш, бу айланмада футбол клубларининг ўрни қаерда? Лига бойиб боргани сари, клубларнинг у ердан улуши ортиб боради. Ўз-ўзидан клуб ҳам бу "охур"дан "ем" ейишни истайди. Биринчи лигага тушиб кетса, "катта охур"сиз қолиши ва "емиш" бир неча баробар камайиб кетиши билади (чунки биринчи лигада ўз-ўзидан трансляция, қизиқиш, пул оз). Бинобарин, клуб табиий равишда Олий лигада жон сақлашни ўйлайди, таркибни кучайтиради. Эгаллаган ўрнига монанд улуш миқдори ортадиган бўлса, ўртамиёналик балоси йўқолади. Клуб шаҳарнинг кўҳна экани, аҳолисининг футболни севиши, шаҳар ё вилоят ҳокимнинг футболга қизиқиши ёки яна бошқа ғалати сабаблар туфайлигина яшамайди. Табиий шарт ва шароитлар пайдо бўлади.
Дарвоқе, ғалати сабаблар... Футболда, МИЛЛИЙ чемпионатда аввало спорт принципларига тўлиқ амал қилиш керак. Клуб сўнгги ўринни эгалладими - бир мавсум биринчи лигада ўйнаб, у ерда ғолиб бўлсагина кейин Олий лигага чиқсин. "Фалон вилоят ҳокими илтимос қилибди, клуб Олийда қолар экан", "Биринчи лигада ғолиб бўлган жамоа Олийда ўйнашдан бош тортибди, ўрнига анави жамоа тушириб юборилмас экан..." Бас-да, бунақаси бошқа жойда бўлмаган ва бўлмайдиям.
Принципларни мусобақа регламентда қатъий белгилаб қўйиш ва амал қилиш керак. Биринчи лигада ғолиб чиқиб, Олий лигага ўтишдан бош тортдими - жамоа кейинги мавсум мусобақадан четлатилиши, ўрнига кейинги ўриндаги жамоа Олийга чиқарилиши керак, зинҳор Олийда сўнгги ўринни эгаллаган жамоа сақлаб қолинмасин. Инсон ўзи учун ёзган нарсага ўзи амал қилиши қийин иш эмас-ку ахир?!
Ўйинларнинг тўлиқ телевидение орқали намойиш этилишининг яна бир ижобий тарафи борки, футбол учрашувларида нохолис ҳакамликка чек қўйилади. Ҳозир нима бўлаяпти? Бухоро, Муборак, Андижон ёки Навоийда ҳакамлар майдонда билган ишини қилиб қайтаяпти. Журналистларнинг бу учрашувларни кузатишга имконияти йўқ. Футболчилар ва мураббийлар ҳакамлик борасида ҳеч нарса дея олишмайди, клуб матбуот хизмати ходимлари ижтимоий тармоқда ғингшиб қўйиш билан чекланишади - "забардаст" ҳакамларимизнинг эса ўзи хон, кўланкаси майдон!
Албатта, мана бу иллатнинг илдизига ҳам холис журналистлар томонидан болта урилиши футболимизнинг ривожига, унинг томошабоплиги, кескин курашлар остида кечишига хизмат қилади, холос.
Бу мақолани ўқиган мутасаддиларга балким аччиқ-ширин жумлалар ёқмаслиги мумкин. Лекин азбаройи адолат бир нарсани тан олишларингизни сўрар эдимки, мен янгича ишлаш орқасидан ПФЛ телетрансляциялар ҳуқуқини сотиб фойда олиши, янги тизимда чемпионат қизиқарли ўта бошлагач миллий биринчиликка титул ҳомийлар жалб этилиб, уларнинг ҳам пуллари ПФЛ ғазнасига тушиши учун ҳаракат бошлаш керак, демоқчиман. Ислоҳотлардан қўрқмаслик керак. Модомики, кимларгадир ҳозирги ҳолат жуда қулай кўринаётган бўлса - унда билмадим. Нима бўлганда ҳам, миллий чемпионат кимнингдир истак-хоҳиши билан эмас, барча-барчанинг манфаатидан келиб чиқиб ўтказилиши керак. Бу - аниқ!
Шуҳрат ШОКИРЖОНОВ
