Эътиборингизга 90-2000-йилларда бўлиб ўтган футболдаги машҳур инқилобларни ҳавола этамиз: янги қоидалар, Чемпионлар лигаси ва Премьер-лиганинг янгича формати, замонавий трансфер тизимининг шаклланиши ва бошқалар.
Ҳозир биз футболнинг деярли энг ғалати даврида яшаётгандекмиз - 2020 йилда биз Чемпионлар лигаси плей-оффини деярли жавоб ўйинларисиз Португалияда ўтказдик; 2021 йилдаги, кечиктирилган Евро турнири, биз кўплаб мухлисларнинг Венгрия уй учрашувларида чин дилдан қўллаб-қувватлаганига гувоҳ бўлдик. Шунингдек, муваффақиятсиз Суперлига инқилоби; бу йил эса биз илк бор қишки жаҳон чемпионатини кутмоқдамиз ва яқин йилларда Чемпионлар лигасининг янги формати бошланади. Юқори тоифадаги футбол функционерлари жаҳон шароитларига мослашишга ва асосий турнирларнинг форматларини янгилашга ҳаракат қилмоқдалар. Бу эса биз футбол мухлисларини зериктириб қўймайди. 1991-2005 йиллар давомида футболнинг тузилиши сезиларли даражада ўзгарди. Келинг, Европа футболидаги барча қизиқарли ва ғалати ўзгаришларни биргаликда эслайлик. Уларни тахминан хронологик тартибда жойлаштирамиз.
Еврокубокларнинг Олимпия тизимидан халос бўлиши (1991)
Ҳа, бу "нажот" йўли эди. Албатта, гуруҳ босқичисиз плей-офф ўйинлари қизиқарли, бироқ бу ҳар доим ҳам қитъанинг энг яхши клубини аниқлашга ёрдам бермайди. Ғолибларнинг адолатсизлиги билан боғлиқ бир факт, Олимпия тизими амал қилган пайтдаги ЕЧЛнинг сўнгги 6 ғолиби - "Срвена Звезда", "Милан" (2 марта), "ПСВ", "Порту" ва "Стяуа". Тўғрисини айтайлик, энг шов-шувли футбол номларисиз ўтган турнирлар (албатта, "Милан"дан ташқари). Бошқа томондан, ўша "Стяуа" нафақат ЕЧЛ-86да ғалаба қозонди, балки уч йилдан сўнг яна финалга ҳам чиқди. Умуман олганда, мавзу мунозара учун очиқ - бу ғалабалар жамоадаги кучли авлоднинг натижасими ёки турнир тузилмаси сабаб — баҳсли.
У ёки бу гуруҳ босқичи чиндан ҳам кучли жамоаларга “омадлилар”га нисбатан ўзини ёрқинроқ кўрсатишга ёрдам беради. Тўғри, 91/92 йилги мавсумда формат очиғи ғалати эди - аввалига улар иккита плей-офф раундини ўтказишди, кейин эса тўртта жамоадан иборат иккита гуруҳ тузишди, уларнинг ғолиблари - "Барселона" ва "Сампдория" финалда ўйнашди. Бундай турнирлар Олимпия тизими бўйича бўлган, "ярим финал гуруҳи" каби жуфтликлар бўлган, аммо бу икки форматнинг комбинацияси экзотикдир. Ўшанда Куманнинг голи эвазига "Барселона" ғалаба қозонганди.
ЕЧЛ ислоҳоти
Чемпионлар лигасида ярим финал фақат 1993/94 йилги мавсумда пайдо бўлди, биз учун одатий формат эса бир мавсум ўтиб, 1994/95 йилги мавсумдан шаклланди. Тўғри, ўшанда атиги 4 та гуруҳ бор эди, 97/98 мавсумда 6 та гуруҳ пайдо бўлади ва яна икки мавсумдан кейин 8 гуруҳдан иборат формат қатъий ўрнатилади.
Формат ўзгарганидан сўнг, еврокубокнинг тўлиқ ребрендинги ҳам бўлди. 1991 йилда турнирда нафақат гуруҳ босқичи, балки мадҳия ва логотип ҳам пайдо бўлди. Худди шу йили Television Event and Media Management (қисқартирилган ТEАМ) компанияси пайдо бўлди. Шу билан бирга, УEФА ташкилот брендини “мустаҳкамлаш”да ёрдам сўраб, ўз ҳамкори сифатида ТEАМга мурожаат қилади.
Натижада, бир йил ўтиб, УEФА Чемпионлар Лигаси пайдо бўлади. Спорт нуқтайи назаридан, 92/93 ҳисобидаги турнир аввалгисидан фарқ қилмади. Тижорат нуқтайи назаридан, бу янги мусобақа эди. TEAMдаги қайта ташкил этишнинг асосий тамойили қуйидагича шакллантирилди: “Москва ёки “Милан” мухлисими, фарқи йўқ, Чемпионлар лигаси ўйинларида сиз доимо бир хил стадион дизайнини, ўйиндан олдинги маросимни кўрасиз. Марказда "юлдузли тўп" ва худди шу Чемпионлар лигаси мадҳиясини эшитасиз".
Айтишга ҳожат йўқ, бу ислоҳотлар муваффақиятли бўлдими? Чемпионлар лигаси энди футболдан ташқарида ҳам, умуман спорт майдонидан ташқарида ҳам танилган энг муҳим спорт брендларидан бири ҳисобланади.
Янги АПЛ
80-йиллар бошидаги еврокубоклардаги муваффақиятлардан сўнг, ўша ўн йилликнинг иккинчи ярми инглиз футболи учун энг қоронғу вақт бўлди. 1985 йилдаги Эйзель фожиасидан кейин инглиз клублари 5 йилга еврокубоклардан четлаштирилди, «Ливерпуль» умуман 6 йилга дисквалификация қилинди. Полициянинг нотўғри ҳаракатлари туфайли 766 киши жароҳатланган Ҳиллсбородаги фожиадан сўнг Англиядаги стадионлар энг хавфсиз жойлардан узоқда эканлиги маълум бўлди. Ўн йилликнинг натижаси футбол безорилиги, даҳшатли стадионлар ва Европа тақиқининг гуллаб-яшнаши билан изоҳланади.
Шунинг учун янги АПЛнинг пайдо бўлиши ҳақиқий инқилобдир. Лиганинг жозибадорлиги сезиларли даражада ошди, маркетинг нуқтайи назаридан лигани тарғиб қилиш учун катта миқдорда маблағ жалб қилинди, стадионларнинг сифати ва хавфсизлиги яхшиланди, майдон четига полициячиларни эмас, махсус стюартларни қўйишди.
Натижада, эндиликда Премьер-лига ОАВда ёритилиш, қизиқиш ва иштирокчиларнинг кучи бўйича ҳам Испания, ҳам Италия чемпионатларини ортда қолдирди. Премьер-лигага чиқиш эса Чемпионлар лигасида ғалаба қозонишдан кўра молиявий жиҳатдан фойдалироқ.
"Олтин тўп"нинг европалик бўлмаган футболчиларга ҳам берилиши
"Олтин тўп"нинг холислиги ҳақида чексиз гапириш ва баҳслашиш мумкин. Дастлаб 39 йил давомида асосий индивидуал мукофот фақат европаликларга топширилди. Фақат 1995 йилда Франция футболи журналистлари ўзлари тақдим этган кубокнинг аҳамиятини ниҳоят англаб етишди ва шунинг учун энди бу совринни Европа клубларининг исталган футболчиси олиши мумкин деган ўзгартиш киритишди. Мисол тариқасида, Марадона 1986 йилги жаҳон чемпионатида шу қадар ёрқин ўйнадики, айнан шу ўйин туфайли у Пеле билан 20 асрнинг энг яхши футболчиси унвони учун баҳслаша бошлади. Аммо Диего турнирда 30 та гол урган тақдирда ҳам, барибир «Олтин тўп»га эга бўлмасди. Ахир Диего Марадона аргентиналик, у европалик эмас. Бу бемаънилик, айниқса ўша пайтдаги ҳар қандай еврокубоклардан жаҳон чемпионатининг мақоми устунлигини ҳисобга олсак, росманасига ошиб тушганди. 1956-1995 йиллардаги 10 та жаҳон чемпионатидан 6 тасида жанубий америкаликларнинг ғалаба қозонгани ҳам киши асабини ўйнаши турган гап.
Ҳечдан кўра кеч бўлгани яхшироқ ва 1995 йилда совринни европалик ҳам, ҳатто жанубий америкалик ҳам бўлмаган африкалик Жорж Веа олган (тарихдаги африкаликлар учун биринчи ва ҳозиргача ягона соврин). Либериялик бу совринга чиндан ҳам муносиб эди – у Чемпионлар лигасининг асосий тўпурарига айланди ва “ПСЖ”ни ярим финалга олиб чиқди. Индивидуал равишда ўша йили ҳеч ким ундан кўра ўзини ёрқинроқ кўрсата олмади.
Ниҳоят, қизиқарли статистик факт - 1995 йилдан бери "Олтин тўп" 26 марта топширилган. Европаликлар 13 марта совринни қўлга киритишди, бу эса европалик бўлмаганлар билан бир хил натижани кўрсатади (бунда Месси ва унинг 7 та мукофоти катта ёрдам берди).
"Босман иши"
Босман воқеалари Европа футболи тарихида футбол майдонида рўй бермаган энг муҳим эпизодлардан биридир. Босман параллел равишда Льеж ва УEФАни судга берди. Бу ерда икки жараён ва икки натижа мавжуд.
Жан-Марк Босман ўзи ким? 1996 йилгача ярим ҳимоячи сифатида ўйнаган оддий бельгиялик футболчи. Унинг футболчилик фаолиятидаги асосий эпизоди 1990 йилда содир бўлган. Футболчининг маҳаллий "Льеж" клуби билан шартномаси тугади, клуб футболчига маошини сезиларли даражада камайтирган ҳолда янги шартнома таклиф қилди. Шу билан бирга, Жан-Маркка Франциянинг “Дюнкерк”идан ҳам яхши таклиф бор эди. Умуман олганда, Босман у ерга кўчиб ўтишга қарор қилди. Аммо «Льеж» шартнома тугаганидан кейин икки ярим йил ичида «Дюнкерк»дан футболчи учун бир миллион доллар миқдорида товон пули талаб қилиш ҳуқуқига эга эди. Бироқ французлар буни тўламасликка қарор қилишди - ўша вақт учун, айниқса, футбол вилояти учун бу пул унчалик катта эмас эди, балки Босман даврида ҳам таркибни қайта тиклаш керак эди. Ахир у легионер - бельгиялик ўйинчи. Бу, албатта, бемаънилик, чунки Бельгия нафақат Франция билан чегарадош ва маданий жиҳатдан боғлиқ, Босман ҳам Валлонияда туғилган, у ерда ҳатто француз тилида гаплашишади. Льеждан Дюнкиркгача бўлган масофа атиги 230 км. Натижада, Жан-Марк "Сан-Кентен"да фаолиятини тугатди, аслида у ўз карьераси ва сезиларли миқдордаги пулни йўқотди ва Босман судга мурожаат қилди.
У Льеждан тахминан 16 миллион Бельгия франки талаб қилди, лекин бундан ҳам муҳими, УEФАдан эркин агентлар ва чет эллик ўйинчилар ҳақидаги қоидаларни қайта кўриб чиқишни талаб қилди. Бу эса бутун мавжуд трансфер тизимини шубҳа остига қўяр эди, чунки клубларда “3+2” қоидаси мавжуд бўлиб, унга кўра, 3 нафар хорижлик футболчи ва бунгача мамлакатда 5 йил ўйнаган 2 нафар маҳаллийлаштирилган ўйинчи бир вақтнинг ўзида майдонга тушиши мумкин эди. Суд 5 йил давом этди ва бельгияликнинг ғалабаси билан якунланди. Бу Босманнинг фаолиятини сақлаб қолишга ёрдам бермади, аммо Европа футболи шундан сўнг кескин ўзгарди. Биринчидан, энди Европа Иттифоқи аъзоларининг барча фуқаролари Европада легионер ҳисобланмайдиган бўлди. Иккинчидан, клублар шартномалари тугаганидан кейин футболчиларни сақлаб қолиш ҳуқуқига эга эмас эди. Умуман олганда, клуб билан музокараларда футболчиларнинг позициялари сезиларли даражада ошди. Европада футбол чегаралари очилди ва "Вулверхэмптон"даги каби лойиҳалар энди мумкин эди. Пул кўпроқ қарорларни чиқара бошлади, чунки шу пайтгача трансферларда энг кучли таъсир ўтказувчи ролни ўйнаган қонун йўқолди. Босмандан сўнг бой ва камбағал клублар ўртасидаги тафовут кенгайиб борди, футболчилар назоратни кучайтирдилар - натижада 5 йилдан сўнг трансфер нархи қирқ миллион фунтга яқинлашди, гарчи 1995 йилгача бу рекорд 13 миллион фунтни ташкил этган бўлса ҳам.
Ҳозирда футболчилар 100+ миллионга сотиб олинмоқда ва Чемпионлар Лигаси финалида бир дона испаниялик билан "Реал Мадрид" ғалаба қозонди. Босман жараёнларисиз, бу мумкин эмас эди, қойилмисиз?!
"Олтин гол"нинг бекор қилиниши
Техник жиҳатдан футболда бир лаҳзали гол қоидаси 1994 йилда пайдо бўлган, биринчи марта йирик турнирда Англияда бўлиб ўтган Евро 96да аниқ қўлланилган эди. Қоида принципи жуда оддий - қўшимча вақт давомида ўйин тақдири биринчи гол урган жамоа томонга ўтиб кетади. Шунинг учун Германия 1996 йилги турнирда зафар қучган. Чехлар билан эсда қоларли финалда Бирхофф дубл қайд этиб, 95-дақиқада иккинчи голни урди - шундан сўнг ўйин якунланди. Йирик турнирлар тарихидаги биринчи олтин гол шундай бўлган.
Умуман олганда, қоида икки евро ва иккита жаҳон чемпионатида қўлланилган. 1998 йилда Хосе Луис Чилаверт французларнинг барча зарбаларини қаҳрамонлик билан енгиб, Парагвайини деярли чорак финалга олиб чиқди - аммо Бланнинг зарбаси автоматик равишда жанубий америкаликларнинг барча умидларини пучга чиқарди ва 114-дақиқада олтин голга айланди. Айтганча, ўша жаҳон чемпионатида бошқа олтин голлар киритилмаган.
Кейин, Евро-2000да, олтин гол яна французларга катта ёрдам берди - финал ва ярим финалда "кўклар" ғалаба қозонишлари керак эди, аммо улар ўйинни қўшимча вақтга ўтказишга муваффақ бўлишди (финалда аллақачон 94-дақиқада), кейин эса улар олтин гол уришди - Зидан ярим финалда португалияликлар дарвозасига 117-дақиқада пенальтидан гол урди ва якунда Трезегенинг 103-дақиқада урган голи италияликларни мағлуб қилди. Охирги марта бу қоида 2002 йилги жаҳон чемпионатида амал қилган. 1/8 финал доирасидаги Италия билан шов-шувли ўйинда турнир мезбони Жанубий Кореянинг ғалабаси 117-дақиқада Ан Жонг Хван томонидан киритилган худди шундай олтин голга олиб келди. Ўша турнирнинг яна бир сенсацияси - Сенегал 1/8 финалда шведларни мағлуб этди, ғалабани Анри Камаранинг 104-дақиқадаги голи келтирди. Кейин эса чорак финалда жаҳон чемпионатида охирги марта олтин гол ғалаба келтирди – бу сафар Туркияга, Сенегалга қарши ўйинда. Илхон Мансиз 94-дақиқада гол уриб, жамоасини ярим финалга олиб чиқди.
Бир томондан, олтин гол қоидаси футболни янада қизиқарли, очиқроқ қилиши керак эди. Лекин аслида бунинг акси бўлди - қўшимча вақтда жамоалар жуда ёпиқ ўйнади. Умуман олганда, ўтказиб юборилган жамоаларга нисбатан қоида жуда адолатсиз кўринарди. Гарчи бу масала баҳсли бўлса-да, қоидалар ҳамма учун бир хил. Қандай бўлмасин, "олтин гол қоидаси" жуда мунозарали иш бўлиб, ҳозир у футболда қўлланилмайди. Америка кубокларига эса олтин гол умуман киритилмаган.
"Кумуш гол" (2004)
Агар олтин гол қоидаси баҳсли бўлса, кумуш гол қоидаси умуман ғалати ва ҳатто абсурд дейиш мумкин. Ушбу қоидага кўра, гол урилганидан кейин бир зумда ўйин тўхтамади ва гол ўтказиб юборган жамоа қўшиб берилган вақт охиригача ҳисобни қайтариш имкониятига эга бўлди. Ростини айтсак, ҳатто бундай қарорнинг мақсадлари аниқ бўлмаган ва анча тушунарсиз эди. Албатта, дастлаб иккала жамоа ҳам орзу қилинган голни уриш учун фаол ўйнашади, кейин эса гол ўтказиб юборган жамоа супер ҳужумлар уюштиради, деб тахмин қилиш мумкин. Аммо 7 йиллик мавжудлик ва "олтин гол" қоидаси қўлланилгандан сўнг, бундай иллюзияларни йўқ қилиш керак эди. Аммо улар "кумуш гол" қоидасини 2003 йилда қабул қилишган. Муҳим турнирлардаги ягона “кумуш гол” Евро-2004 йилги Европа чемпионатида ярим финалда 105-дақиқада грек ўйинчиси Деллас томонидан киритилди. Бироқ бунинг жабрини чехлар тортди. Делласнинг голидан сўнг чехларнинг ғалаба қозонишига саноқли сониялар қолган эди холос.
