E’tiboringizga 90-2000-yillarda bo‘lib o‘tgan futboldagi mashhur inqiloblarni havola etamiz: yangi qoidalar, Chempionlar ligasi va Premyer-liganing yangicha formati, zamonaviy transfer tizimining shakllanishi va boshqalar.
Hozir biz futbolning deyarli eng g‘alati davrida yashayotgandekmiz - 2020 yilda biz Chempionlar ligasi pley-offini deyarli javob o‘yinlarisiz Portugaliyada o‘tkazdik; 2021 yildagi, kechiktirilgan Yevro turniri, biz ko‘plab muxlislarning Vengriya uy uchrashuvlarida chin dildan qo‘llab-quvvatlaganiga guvoh bo‘ldik. Shuningdek, muvaffaqiyatsiz Superliga inqilobi; bu yil esa biz ilk bor qishki jahon chempionatini kutmoqdamiz va yaqin yillarda Chempionlar ligasining yangi formati boshlanadi. Yuqori toifadagi futbol funksionerlari jahon sharoitlariga moslashishga va asosiy turnirlarning formatlarini yangilashga harakat qilmoqdalar. Bu esa biz futbol muxlislarini zeriktirib qo‘ymaydi. 1991-2005 yillar davomida futbolning tuzilishi sezilarli darajada o‘zgardi. Keling, Yevropa futbolidagi barcha qiziqarli va g‘alati o‘zgarishlarni birgalikda eslaylik. Ularni taxminan xronologik tartibda joylashtiramiz.
Yevrokuboklarning Olimpiya tizimidan xalos bo‘lishi (1991)
Ha, bu "najot" yo‘li edi. Albatta, guruh bosqichisiz pley-off o‘yinlari qiziqarli, biroq bu har doim ham qit’aning eng yaxshi klubini aniqlashga yordam bermaydi. G‘oliblarning adolatsizligi bilan bog‘liq bir fakt, Olimpiya tizimi amal qilgan paytdagi YECHLning so‘nggi 6 g‘olibi - "Srvena Zvezda", "Milan" (2 marta), "PSV", "Portu" va "Styaua". To‘g‘risini aytaylik, eng shov-shuvli futbol nomlarisiz o‘tgan turnirlar (albatta, "Milan"dan tashqari). Boshqa tomondan, o‘sha "Styaua" nafaqat YECHL-86da g‘alaba qozondi, balki uch yildan so‘ng yana finalga ham chiqdi. Umuman olganda, mavzu munozara uchun ochiq - bu g‘alabalar jamoadagi kuchli avlodning natijasimi yoki turnir tuzilmasi sabab — bahsli.
U yoki bu guruh bosqichi chindan ham kuchli jamoalarga “omadlilar”ga nisbatan o‘zini yorqinroq ko‘rsatishga yordam beradi. To‘g‘ri, 91/92 yilgi mavsumda format ochig‘i g‘alati edi - avvaliga ular ikkita pley-off raundini o‘tkazishdi, keyin esa to‘rtta jamoadan iborat ikkita guruh tuzishdi, ularning g‘oliblari - "Barselona" va "Sampdoriya" finalda o‘ynashdi. Bunday turnirlar Olimpiya tizimi bo‘yicha bo‘lgan, "yarim final guruhi" kabi juftliklar bo‘lgan, ammo bu ikki formatning kombinasiyasi ekzotikdir. O‘shanda Kumanning goli evaziga "Barselona" g‘alaba qozongandi.
YECHL islohoti
Chempionlar ligasida yarim final faqat 1993/94 yilgi mavsumda paydo bo‘ldi, biz uchun odatiy format esa bir mavsum o‘tib, 1994/95 yilgi mavsumdan shakllandi. To‘g‘ri, o‘shanda atigi 4 ta guruh bor edi, 97/98 mavsumda 6 ta guruh paydo bo‘ladi va yana ikki mavsumdan keyin 8 guruhdan iborat format qat’iy o‘rnatiladi.
Format o‘zgarganidan so‘ng, yevrokubokning to‘liq rebrendingi ham bo‘ldi. 1991 yilda turnirda nafaqat guruh bosqichi, balki madhiya va logotip ham paydo bo‘ldi. Xuddi shu yili Television Event and Media Management (qisqartirilgan TEAM) kompaniyasi paydo bo‘ldi. Shu bilan birga, UEFA tashkilot brendini “mustahkamlash”da yordam so‘rab, o‘z hamkori sifatida TEAMga murojaat qiladi.
Natijada, bir yil o‘tib, UEFA Chempionlar Ligasi paydo bo‘ladi. Sport nuqtayi nazaridan, 92/93 hisobidagi turnir avvalgisidan farq qilmadi. Tijorat nuqtayi nazaridan, bu yangi musobaqa edi. TEAMdagi qayta tashkil etishning asosiy tamoyili quyidagicha shakllantirildi: “Moskva yoki “Milan” muxlisimi, farqi yo‘q, Chempionlar ligasi o‘yinlarida siz doimo bir xil stadion dizaynini, o‘yindan oldingi marosimni ko‘rasiz. Markazda "yulduzli to‘p" va xuddi shu Chempionlar ligasi madhiyasini eshitasiz".
Aytishga hojat yo‘q, bu islohotlar muvaffaqiyatli bo‘ldimi? Chempionlar ligasi endi futboldan tashqarida ham, umuman sport maydonidan tashqarida ham tanilgan eng muhim sport brendlaridan biri hisoblanadi.
Yangi APL
80-yillar boshidagi yevrokuboklardagi muvaffaqiyatlardan so‘ng, o‘sha o‘n yillikning ikkinchi yarmi ingliz futboli uchun eng qorong‘u vaqt bo‘ldi. 1985 yildagi Eyzel fojiasidan keyin ingliz klublari 5 yilga yevrokuboklardan chetlashtirildi, «Liverpul» umuman 6 yilga diskvalifikasiya qilindi. Polisiyaning noto‘g‘ri harakatlari tufayli 766 kishi jarohatlangan Hillsborodagi fojiadan so‘ng Angliyadagi stadionlar eng xavfsiz joylardan uzoqda ekanligi ma’lum bo‘ldi. O‘n yillikning natijasi futbol bezoriligi, dahshatli stadionlar va Yevropa taqiqining gullab-yashnashi bilan izohlanadi.
Shuning uchun yangi APLning paydo bo‘lishi haqiqiy inqilobdir. Liganing jozibadorligi sezilarli darajada oshdi, marketing nuqtayi nazaridan ligani targ‘ib qilish uchun katta miqdorda mablag‘ jalb qilindi, stadionlarning sifati va xavfsizligi yaxshilandi, maydon chetiga polisiyachilarni emas, maxsus styuartlarni qo‘yishdi.
Natijada, endilikda Premyer-liga OAVda yoritilish, qiziqish va ishtirokchilarning kuchi bo‘yicha ham Ispaniya, ham Italiya chempionatlarini ortda qoldirdi. Premyer-ligaga chiqish esa Chempionlar ligasida g‘alaba qozonishdan ko‘ra moliyaviy jihatdan foydaliroq.
"Oltin to‘p"ning yevropalik bo‘lmagan futbolchilarga ham berilishi
"Oltin to‘p"ning xolisligi haqida cheksiz gapirish va bahslashish mumkin. Dastlab 39 yil davomida asosiy individual mukofot faqat yevropaliklarga topshirildi. Faqat 1995 yilda Fransiya futboli jurnalistlari o‘zlari taqdim etgan kubokning ahamiyatini nihoyat anglab yetishdi va shuning uchun endi bu sovrinni Yevropa klublarining istalgan futbolchisi olishi mumkin degan o‘zgartish kiritishdi. Misol tariqasida, Maradona 1986 yilgi jahon chempionatida shu qadar yorqin o‘ynadiki, aynan shu o‘yin tufayli u Pele bilan 20 asrning eng yaxshi futbolchisi unvoni uchun bahslasha boshladi. Ammo Diyego turnirda 30 ta gol urgan taqdirda ham, baribir «Oltin to‘p»ga ega bo‘lmasdi. Axir Diyego Maradona argentinalik, u yevropalik emas. Bu bema’nilik, ayniqsa o‘sha paytdagi har qanday yevrokuboklardan jahon chempionatining maqomi ustunligini hisobga olsak, rosmanasiga oshib tushgandi. 1956-1995 yillardagi 10 ta jahon chempionatidan 6 tasida janubiy amerikaliklarning g‘alaba qozongani ham kishi asabini o‘ynashi turgan gap.
Hechdan ko‘ra kech bo‘lgani yaxshiroq va 1995 yilda sovrinni yevropalik ham, hatto janubiy amerikalik ham bo‘lmagan afrikalik Jorj Vea olgan (tarixdagi afrikaliklar uchun birinchi va hozirgacha yagona sovrin). Liberiyalik bu sovringa chindan ham munosib edi – u Chempionlar ligasining asosiy to‘purariga aylandi va “PSJ”ni yarim finalga olib chiqdi. Individual ravishda o‘sha yili hech kim undan ko‘ra o‘zini yorqinroq ko‘rsata olmadi.
Nihoyat, qiziqarli statistik fakt - 1995 yildan beri "Oltin to‘p" 26 marta topshirilgan. Yevropaliklar 13 marta sovrinni qo‘lga kiritishdi, bu esa yevropalik bo‘lmaganlar bilan bir xil natijani ko‘rsatadi (bunda Messi va uning 7 ta mukofoti katta yordam berdi).
"Bosman ishi"
Bosman voqealari Yevropa futboli tarixida futbol maydonida ro‘y bermagan eng muhim epizodlardan biridir. Bosman parallel ravishda Lyej va UEFAni sudga berdi. Bu yerda ikki jarayon va ikki natija mavjud.
Jan-Mark Bosman o‘zi kim? 1996 yilgacha yarim himoyachi sifatida o‘ynagan oddiy belgiyalik futbolchi. Uning futbolchilik faoliyatidagi asosiy epizodi 1990 yilda sodir bo‘lgan. Futbolchining mahalliy "Lyej" klubi bilan shartnomasi tugadi, klub futbolchiga maoshini sezilarli darajada kamaytirgan holda yangi shartnoma taklif qildi. Shu bilan birga, Jan-Markka Fransiyaning “Dyunkerk”idan ham yaxshi taklif bor edi. Umuman olganda, Bosman u yerga ko‘chib o‘tishga qaror qildi. Ammo «Lyej» shartnoma tugaganidan keyin ikki yarim yil ichida «Dyunkerk»dan futbolchi uchun bir million dollar miqdorida tovon puli talab qilish huquqiga ega edi. Biroq fransuzlar buni to‘lamaslikka qaror qilishdi - o‘sha vaqt uchun, ayniqsa, futbol viloyati uchun bu pul unchalik katta emas edi, balki Bosman davrida ham tarkibni qayta tiklash kerak edi. Axir u legioner - belgiyalik o‘yinchi. Bu, albatta, bema’nilik, chunki Belgiya nafaqat Fransiya bilan chegaradosh va madaniy jihatdan bog‘liq, Bosman ham Valloniyada tug‘ilgan, u yerda hatto fransuz tilida gaplashishadi. Lyejdan Dyunkirkgacha bo‘lgan masofa atigi 230 km. Natijada, Jan-Mark "San-Kenten"da faoliyatini tugatdi, aslida u o‘z karyerasi va sezilarli miqdordagi pulni yo‘qotdi va Bosman sudga murojaat qildi.
U Lyejdan taxminan 16 million Belgiya franki talab qildi, lekin bundan ham muhimi, UEFAdan erkin agentlar va chet ellik o‘yinchilar haqidagi qoidalarni qayta ko‘rib chiqishni talab qildi. Bu esa butun mavjud transfer tizimini shubha ostiga qo‘yar edi, chunki klublarda “3+2” qoidasi mavjud bo‘lib, unga ko‘ra, 3 nafar xorijlik futbolchi va bungacha mamlakatda 5 yil o‘ynagan 2 nafar mahalliylashtirilgan o‘yinchi bir vaqtning o‘zida maydonga tushishi mumkin edi. Sud 5 yil davom etdi va belgiyalikning g‘alabasi bilan yakunlandi. Bu Bosmanning faoliyatini saqlab qolishga yordam bermadi, ammo Yevropa futboli shundan so‘ng keskin o‘zgardi. Birinchidan, endi Yevropa Ittifoqi a’zolarining barcha fuqarolari Yevropada legioner hisoblanmaydigan bo‘ldi. Ikkinchidan, klublar shartnomalari tugaganidan keyin futbolchilarni saqlab qolish huquqiga ega emas edi. Umuman olganda, klub bilan muzokaralarda futbolchilarning pozisiyalari sezilarli darajada oshdi. Yevropada futbol chegaralari ochildi va "Vulverxempton"dagi kabi loyihalar endi mumkin edi. Pul ko‘proq qarorlarni chiqara boshladi, chunki shu paytgacha transferlarda eng kuchli ta’sir o‘tkazuvchi rolni o‘ynagan qonun yo‘qoldi. Bosmandan so‘ng boy va kambag‘al klublar o‘rtasidagi tafovut kengayib bordi, futbolchilar nazoratni kuchaytirdilar - natijada 5 yildan so‘ng transfer narxi qirq million funtga yaqinlashdi, garchi 1995 yilgacha bu rekord 13 million funtni tashkil etgan bo‘lsa ham.
Hozirda futbolchilar 100+ millionga sotib olinmoqda va Chempionlar Ligasi finalida bir dona ispaniyalik bilan "Real Madrid" g‘alaba qozondi. Bosman jarayonlarisiz, bu mumkin emas edi, qoyilmisiz?!
"Oltin gol"ning bekor qilinishi
Texnik jihatdan futbolda bir lahzali gol qoidasi 1994 yilda paydo bo‘lgan, birinchi marta yirik turnirda Angliyada bo‘lib o‘tgan Yevro 96da aniq qo‘llanilgan edi. Qoida prinsipi juda oddiy - qo‘shimcha vaqt davomida o‘yin taqdiri birinchi gol urgan jamoa tomonga o‘tib ketadi. Shuning uchun Germaniya 1996 yilgi turnirda zafar quchgan. Chexlar bilan esda qolarli finalda Birxoff dubl qayd etib, 95-daqiqada ikkinchi golni urdi - shundan so‘ng o‘yin yakunlandi. Yirik turnirlar tarixidagi birinchi oltin gol shunday bo‘lgan.
Umuman olganda, qoida ikki yevro va ikkita jahon chempionatida qo‘llanilgan. 1998 yilda Xose Luis Chilavert fransuzlarning barcha zarbalarini qahramonlik bilan yengib, Paragvayini deyarli chorak finalga olib chiqdi - ammo Blanning zarbasi avtomatik ravishda janubiy amerikaliklarning barcha umidlarini puchga chiqardi va 114-daqiqada oltin golga aylandi. Aytgancha, o‘sha jahon chempionatida boshqa oltin gollar kiritilmagan.
Keyin, Yevro-2000da, oltin gol yana fransuzlarga katta yordam berdi - final va yarim finalda "ko‘klar" g‘alaba qozonishlari kerak edi, ammo ular o‘yinni qo‘shimcha vaqtga o‘tkazishga muvaffaq bo‘lishdi (finalda allaqachon 94-daqiqada), keyin esa ular oltin gol urishdi - Zidan yarim finalda portugaliyaliklar darvozasiga 117-daqiqada penaltidan gol urdi va yakunda Trezegening 103-daqiqada urgan goli italiyaliklarni mag‘lub qildi. Oxirgi marta bu qoida 2002 yilgi jahon chempionatida amal qilgan. 1/8 final doirasidagi Italiya bilan shov-shuvli o‘yinda turnir mezboni Janubiy Koreyaning g‘alabasi 117-daqiqada An Jong Xvan tomonidan kiritilgan xuddi shunday oltin golga olib keldi. O‘sha turnirning yana bir sensasiyasi - Senegal 1/8 finalda shvedlarni mag‘lub etdi, g‘alabani Anri Kamaraning 104-daqiqadagi goli keltirdi. Keyin esa chorak finalda jahon chempionatida oxirgi marta oltin gol g‘alaba keltirdi – bu safar Turkiyaga, Senegalga qarshi o‘yinda. Ilxon Mansiz 94-daqiqada gol urib, jamoasini yarim finalga olib chiqdi.
Bir tomondan, oltin gol qoidasi futbolni yanada qiziqarli, ochiqroq qilishi kerak edi. Lekin aslida buning aksi bo‘ldi - qo‘shimcha vaqtda jamoalar juda yopiq o‘ynadi. Umuman olganda, o‘tkazib yuborilgan jamoalarga nisbatan qoida juda adolatsiz ko‘rinardi. Garchi bu masala bahsli bo‘lsa-da, qoidalar hamma uchun bir xil. Qanday bo‘lmasin, "oltin gol qoidasi" juda munozarali ish bo‘lib, hozir u futbolda qo‘llanilmaydi. Amerika kuboklariga esa oltin gol umuman kiritilmagan.
"Kumush gol" (2004)
Agar oltin gol qoidasi bahsli bo‘lsa, kumush gol qoidasi umuman g‘alati va hatto absurd deyish mumkin. Ushbu qoidaga ko‘ra, gol urilganidan keyin bir zumda o‘yin to‘xtamadi va gol o‘tkazib yuborgan jamoa qo‘shib berilgan vaqt oxirigacha hisobni qaytarish imkoniyatiga ega bo‘ldi. Rostini aytsak, hatto bunday qarorning maqsadlari aniq bo‘lmagan va ancha tushunarsiz edi. Albatta, dastlab ikkala jamoa ham orzu qilingan golni urish uchun faol o‘ynashadi, keyin esa gol o‘tkazib yuborgan jamoa super hujumlar uyushtiradi, deb taxmin qilish mumkin. Ammo 7 yillik mavjudlik va "oltin gol" qoidasi qo‘llanilgandan so‘ng, bunday illyuziyalarni yo‘q qilish kerak edi. Ammo ular "kumush gol" qoidasini 2003 yilda qabul qilishgan. Muhim turnirlardagi yagona “kumush gol” Yevro-2004 yilgi Yevropa chempionatida yarim finalda 105-daqiqada grek o‘yinchisi Dellas tomonidan kiritildi. Biroq buning jabrini chexlar tortdi. Dellasning golidan so‘ng chexlarning g‘alaba qozonishiga sanoqli soniyalar qolgan edi xolos.
