Stadion.uz kuni kecha o‘zining futboldagi 50 yillik «to‘yini» nishonlagan penaltilar seriyasi va uning tarixi bilan yaqindan tanishtirib o‘tadi.
Tanga tashlash?
Ushbu sport tarixidagi eng birinchi xalqaro rasmiy uchrashuv 1872 yilning 3- noyabr sanasida tashkillashtirilgan. Bundan 148 yil ilgari! Shunga qaramay, uzoq muddat davomida futbol mutaxassislari uchrashuv durang bilan yakunlanganda g‘olibni qay yo‘sinda aniqlash borasida bosh qotirishda davom etishgan. Ayniqsa, bu kamchilik katta musobaqalarning hal qiluvchi uchrashuvlarida sezilib qolar, yechim izlash esa davom etar edi.
Vaziyatdan chiqish maqsadida 19 asr boshida va durang bilan yakunlangan o‘yinlarni qayta tashkil etish yo‘lga qo‘yildi. Sekin-asta kubok bahslarida g‘olib aniqlash oson bo‘lishi uchun mehmonda-uyda formati o‘ylab topildi. Bu ham naf bermagach, tang tashlash orqali g‘olib aniqlashini boshlandi. Ilk bor shu uslubdan 1873 yilda foydalanilgan. Aynan o‘sha yili ingliz klubi yigitlari kubok bahsidagi 4 ta durangdan charchagach, mehmonxonada yig‘ilishadi va tanga tashlash yo‘li bilan g‘olibni aniqlashadi. «Shropshir» va «Sheffild» futbolchilari charchoq sababli shunday qarorga kelishadi va tanga «Sheffild»ni keyingi bosqichga olib chiqdi. E’tiborlisi shundaki, Angliya kubogi bahslarida tanga orqali g‘olib nomi aniqlangan uchrashuv sifatida ushbu bahsga tarixdan o‘rin egallagan.
Chempionlar kubogida esa, bu holat deyarli odat tusiga kirgan edi. Ko‘plab futbolchilar sardorlarining tanganing qaysi tomonini tanlashlarini tomosha qilishga asablari dosh bermas, o‘girilib olar edi. Sardorlar esa, birgina qaror bilan 90 daqiqalik mehnatning samarasini ko‘rsatishlari, yoki barchasini chippakka chiqarishi mumkin edi.
Ochig‘i, g‘olibni aniqlashda bu yo‘ldan foydalanish adolatdan bo‘lgan deb bo‘lmaydi. Shu bois, futbol olamining turli o‘lkalaridagi mutaxassislar o‘zgacharoq yechim o‘ylab topish maqsadida bosh qotirishni boshlab yuboradi.
1968 yildagi Yevropa chempionati yarim finalida aynan tanga tashlash yo‘li bilan g‘olib aniqlanadi. Sobiq Sovet termasi Italiyaga qarshi 90 daqiqa teng o‘yin ko‘rsatadi va qandaydir tanganing bir tomoni sababli musobaqani yakunlaydi. Aynan o‘sha voqeadan so‘ng, butun futbol olami yangi reformalar davri kelganini chuqur his etadi.
Futbol tarixidagi ilk ceriya
1970 yilning 4 noyabr sanasida Yevropa chempionlar kubogi doirasida «Everton» va «Borussiya D» o‘rtasidagi ikkita bahs ham 1:1 natijasi bilan yakunlangach, ilk bor musobaqa tarixida penaltilar seriyasiga murojaat etiladi. Aslida, penaltini 1890 yilda irlandiyalik sportchi Uilyam MakKram o‘ylab topgan endi. Keyinroq, penaltilar seriyasidan foydalanish borasida ilk eksperimentni 1952 yilda Yugoslaviya kubogida sinab ko‘rishadi.
1970 yillarda Italiya, Boliviya va Shveysariyada hali-hamon tanga uchrashuv g‘olibini aniqlashda davom etayotgan edi. Vaziyatga Yusuf Dagan aralashgach, FIFA yangi reformalar haqida bosh qotirishga majbur bo‘ladi. Isroil terma jamoasi futbolchisi Olimpiadadagi tanga sababli uchralgan mag‘lubiyatni hazm qila olmagach, shu mavzu asosida juda katta maqola yozadi. Uning faktlarga asoslangan maqolasi asosida FIFAga 1969 yilda katta xat jo‘natiladi. Aynan o‘sha yili FIFAga Malayziya, Singarpur, Fransiya singari davlatlardan penalti borasida yakuniy qaror qabul qilish haqida takliflar yuboriladi. Ular orasida nemis hakami Karl Veldning bor ekanligi, ishning katta masshtab olishiga ko‘mak berdi.
Shunday qilib, 1970 yilning 27 iyun sanasida FIFA rasman o‘yin g‘oliblarini aniqlash uchun penaltidan foydalanish lozimligini tasdiqladi. Shunday qilib, butun futbol olami vakillari g‘olibni aniqlash yo‘lida foydalanilgan adolatsiz qarorlardan xolis bo‘ldi.
1970 yilda qaror qabul qilingach, birinchilardan bo‘lib yangilikni inglizlar sinab ko‘rishdi. Futbol tarixidagi ilk rasmiy penaltilar seriyasidan gol kiritgan futbolchi bo‘lish baxti afsonaviy Jorj Bestga nasib etdi. Ilk bor bu nuqtadan foydalana olmagan futbolchi nomi esa yana bir afsona Dennis Louga topshirildi. O‘yin g‘olibini aniqlovchi penaltilarni ilk bor bartaraf etgan darvozabon ham Angliya klubi a’zosi. «Xal Siti» kipperi Yan MakKechni bunday baxtga sazovor bo‘ldi. Xalqaro maydondagi ilk seriya esa, Kubok egalari kubogiga to‘g‘ri keladi. O‘shanda, «Gonved» Aberdin bilan 4:4 durang o‘ynagan, biroq hal qiluvchi lotereyada vengerlarning qo‘li baland kelgan edi (5:4)
Oradan besh hafta o‘tgach, Yevropa chempionlar kubogi doirasidagi o‘yin sodir bo‘ldi. Yuqorida eslab o‘tganimiz : «Everton va »Borussiya D" o‘zaro kuch sinashgan uchrashuvda g‘olib nomi aniqlanmadi. E’tiborlisi shundaki, ilk seriya nemis va ingliz klublari o‘rtasida bo‘lib o‘tdi. Ushbu videoni tomosha qiling! Penaltidan gol kiritgan futbolchilar golni qanday nishonlashmoqda?! Maydondagi ortiqcha insonlarning ko‘p ekanligi?! Umuman boshqacha atmosferani his etasiz. Keyinroq inglizlar bir necha bor nemislarga lotereyada mag‘lub bo‘ldi, ammo ilk duel ularning foydasiga hal etilgani tarixda abadiy qoladi.
Eng mashhur seriyalar tarixi
Futbol olamida ushbu yangilik tezda o‘z o‘rnini topdi va uning ajralmas bo‘lagiga aylandi. Ko‘plab yulduzlarni g‘alabadan, sovrindan mahrum qildi. Kimlarnidir afsonaga aylantirdi. 1970 yilda qabul qilingan qaror sababli hali-hamon Badjo va Trizegelar kechalari yaxshi uxlay olishmaydi. Balki, hamyurtimiz Marat Bikmayevda ham shunday holat kuzatilar?! Keling, endi ushbu seriyaning eng mashhurlarini yodga olamiz.
Birinchilardan bo‘lib hayolimizga 1982 yildagi JCH yarim finali kelishi turgan gap. O‘shanda, sayyoramizning eng kuchli futbolchisi Mishel Platini boshchiligidagi Fransiya yarim finalda FRG bilan to‘qnash kelgan va o‘yin 3:3 hisobidagi jangovar durang bilan yakunlangan edi. O‘yindan keyingi penaltilar seriyasida esa, nemislar g‘alaba qozonishadi Platini esa, hayotidagi eng muhim sovrinni qo‘lga kiritish baxtidan mosuvo bo‘ladi.
Yaqin o‘tmishda ham penaltilar seriyasining tutgan o‘rni beqiyos Istanbuldagi final yodingizdami? O‘sha oqshom hatto Maldini ham gol kiritgan, biroq yakunda «Milan»ni «Liverpul» 120 daqiqa to‘p surishga majbur qilgan edi. Keyin Yeji Duddek o‘z hayotidagi eng muhim 15 daqiqani o‘tkazadi va «Milan» finalni «mersisaydliklar»ga boy beradi. Shunchaki dahshatli ssenariy!
Penaltilar borasida so‘nggi yillarda ingliz futbolchilarining omadi kelmayapti desak, adashmagan bo‘lamiz. Keling Moskvada o‘tgan finalni ham yodga olamiz. «Chelsi» «Manchester Yunayted»ga qarshi. So‘nggi hal qiluvchi zarba. Agar Jon Terri vaziyatdan foydalansa, Ronaldu o‘yinning anteqahramoniga aylanadi. London klubi esa, o‘z tarixida ilk bor YECHLda zafar quchadi. E’tibor bering, penalti qay darajada futbolning ajralmas bo‘lagiga aylanib ketgan. Terri vaziyatdan foydalana olmadi va seriyada «qizil iblislar» g‘alaba qozonishdi. «MYU» chempion, Ronaldu o‘zining ilk «oltin butsa»sini qo‘lga kiritmoqda.
Endilikda, FIFA va UYEFA mehmondagi gol qoidasini olib tashlash haqida bosh qotirmoqda. Sababi, bo‘m-bo‘sh stadionlarda kiritilgan gol mehmonlarga ustunlik berishi o‘yin manerasiga ta’sir ko‘rsatmoqda. Shuningdek, 90 daqiqalik o‘yindan so‘ng, 15 daqiqalik ikkita taymni bekor qilish fikri ham yo‘q emas. UYEFA va FIFA bu 30 daqiqalik futbol muxlislarni zeriktirib qo‘yishi mumkinligini anglab yetgan. Mayli bu endi boshqa masala.
Muhimi shundaki, bundan 50 yil avval o‘ylab topilgan penaltilar seriyasi futbolga nimadir bera oldi. Seriya kurashuvchan, xarakterga ega jamoalar uchun g‘alaba qozonishning bir yo‘liga aylanib bo‘ldi. Bugungi kunda muxlislar va ekspertlar 11 metrlik zarbalar seriyasini lotereya deb atashadi. Vaholanki, tanga tashlash orqali aniqlangan g‘oliblarni lotereyada yutgan desak, adolatdan bo‘ladi.
YA.U
