ФИФА Конфедерациялар кубогини ислоҳ қилиш ҳақида жиддий ўйламоқда. Турнирнинг ҳозирги формати эскирган, мусобақанинг ўзи эса ортиқча бўлиб бормоқда. Ўзгаришлар вақти келганга ўхшайди.
Икки французнинг баҳси
Конфедерациялар кубоги ғояси турнирнинг ўзидан анча олдин, яъни ўтган асрнинг 20 йиллари ўрталарида пайдо бўлган. ФИФА президенти Жюль Риме ва унинг ҳамюрти, Франция футбол федерасияси раҳбари Анри Делоне “Жаҳон чемпионати қандай бўлиши керак” мавзусида суҳбат ўтказди. Делоне чемпионатда ўз қитъаларининг чемпионлари иштирок этиши керак деб ҳисобларди. Аммо унинг аргументлари деярли ўзини оқламас эди - йигирманчи йилларда фақат Жанубий Америка ўзининг футбол чемпионатини ўтказди. Шимолий Америкада ҳам, Осиёда ҳам, Океания билан Австралияда ҳам, ҳатто кўпчилик мамлакатлари мустамлака бўлиб қолган Африкада ҳам уларнинг қитъа турнирлари мавжуд эмас эди.
Расмий Европа чемпионати ҳам бўлмаган. Шунинг учун Делоненинг таклифлари утопик бўлиб чиқди ва Риме нуқтаи назари устунлик қилди. Аммо француз футболи раҳбари Европа чемпионати ўтказиш ғоясини илгари сурди. Лойиҳа Иккинчи Жаҳон уруши билан тўхтатилди. Европаликлар футбол ўйнаш имконига эга эмасди. Кубокка биринчи бўлиб қуръа ташлаш фақат 1960 йилда бўлиб ўтди. Кубок миллий терма жамоалар учун қитъа турнирини яратиш орзуси бўлган Анри Делоне шарафига номланган. Аммо Делоненинг ўзи ўз режаларининг амалга ошишини кўрмади - у 1955 йилда вафот этди. Орадан бир йил ўтиб иккинчи баҳсчи ҳам вафот этди - ФИФА президенти лавозимини тарк этган Жюль Риме.
Европа ўз чемпионлигини Африка ва Осиёга қараганда кечроқ қўлга киритди - улар турнирларни 1957 йилда ўтказа бошладилар. Биринчи КОНКАКАФ Олтин кубоги 1963 йилга тўғри келади. 1973 йилда эса ОФC (Океания Футбол Конфедерацияси) ташкил этилди. Лекин ҳеч ким Делоне хоҳлаганидек, барча чемпионларни бир жойга тўплашни истамади.
Аммо 1980 ва 1981 йиллар бўсағасида ФИФА тўсатдан биринчи жаҳон чемпионатининг 50 йиллигига бағишланган мутлақо янги турнир ўтказишга қарор қилди. Жаҳон чемпионларининг Олтин кубоги ғолиб бўлган барча жамоаларнинг иштирокини таъминлади. Бу ғояни британияликлар оқламаган, улар миллий чемпионатни терма жамоа ўйинлари учун тўхтатиб қўйишни истамаган. Уларнинг ўрнини ўша пайтдаги жаҳон чемпионатларининг икки карра финалчиси бўлган голландияликлар эгаллади. “Мундиалито” (кичик жаҳон чемпионати) норасмий номини олган турнир Уругвайда бўлиб ўтди ва мезбонларнинг ғалабаси билан якунланди. Аммо бу мусобақада ғалаба қозонган Уругвай терма жамоаси саралаш турнирида муваффақиятсизликка учради ва Мундиалга чиқа олмади. 1982 йилнинг ёзида Испанияда барча жаҳон чемпионлари тўпланишди, у ерда фақат уругвайликлар йўқ эди.
Уругвай терма жамоаси Жаҳон чемпионлари олтин кубогининг биринчи ва ягона ғолиби
Жаҳон чемпионларининг Олтин кубоги бор йўғи бир марта бўлиб ўтган. Балки 2030 йилда уни эслаб қолишар. Юбилей муносабати билан. Лекин улар ташкил қилиши анча мураккаб. Агар 80 йилларда чемпионларни йиғиш жуда қийин бўлган бўлса, ҳозир ундан ҳам мушкулроқ.
УЕФА сабиқ президентларидан бири Артемио Франки кўп йиллар давомида Европа ва Жанубий Американинг энг кучли жамоалари иштирокида мунтазам турнир ўтказишни орзу қилган. Бу ажабланарли эмас. Африка, Осиё ва Шимолий Америка жамоаларига ҳурмат билан айтганда, асосий футбол ривож топган икки қитъа улар эмас. Аммо италиялик ўз орзусини амалга оширишга улгурмади. 1983 йил август ойида у автоҳалокатда вафот этди.
Европа футболи раҳбарининг ғояси Артемио Франки кубогида ўз ифодасини топган. Аммо Европа чемпиони ва Америка кубоги ғолиби кубокни фақат икки марта - 1985 ва 1993 йилларда ўтказган.
Йигирманчи йилларда Анри Делоне томонидан ташланган доналар араб қумларида бирдан униб чиқди. Биринчи Қирол Фаҳд кубоги ташкилотчилари француз фунционерининг мероси ҳақида ўйламаган бўлса керак. Улар 1992 йилнинг кузида Саудия Арабистони пойтахтида қитъанинг энг кучли етакчи жамоаларини йиғишга қарор қилишди. Саудияликлар ўша пайтда Осиё чемпиони эдилар. Аргентина, АҚШ ва Кот-дЪИвуар жамоалари уларнинг чақирувига жавоб беришди. Кубок аргентиналикларга насиб этди.
Иккинчи Қирол Фаҳд кубоги 1995 йил январь ойида ўтказилди ва уни амалдаги Европа чемпионлари - данияликлар қўлга киритишди. Лекин асосийси, ФИФА бош котиби Йозеф Блаттер Саудия Арабистонига ташриф буюрди ва кекса швейцариялик бу яхши турнир эканлигини кўрди. Бошида ҳар куни ўнлаб ғоялар туғиладиган фунционер ФИФА президентини турнирни ўз ҳомийлигида ўтказишга кўндирган. Рақобат ўз номини, формуласини ва кейин бор нуфузини ФИФАга тақдим этди. Аммо вақт ҳаммага ноқулай эди. Бу турнир фақат ёз тақвимига мос келади ва ёз Арабистон ярим оролида футбол ўйнаш учун жуда қийин. Шундай қилиб, турнир саёҳатга айланди. Аввалига Конфедерациялар кубоги ҳар икки йилда бир марта ўтказиларди. Аммо кейин 4 йилда чемпионлар йиғиладиган бўлди ва яқинлашиб келаётган жаҳон чемпионати билан чамбарчас боғлиқ мусобақага асос солинди.
Ҳеч қандай маъно йўқ, фойда йўқ, номдан ташқари.
Нима учун ҳозирги Конфедерациялар кубоги кераксиз ёки нима учун уни ўзгартириш керак? Менимча, бунинг бир қанча сабаблари бор.
Гуруҳ босқичи ва плей-офф ўйинлари бўлган турнир жуда оғир ва узоқ вақт давом этади. Камида икки ҳафта. Агар улар кубокни ёзда ўтказишда давом этса, унда рақобат ўйинчиларнинг ёзги таътилини ҳам, мавсумолди бошланишини ҳам "ейди". Ҳатто миллий чемпионатлар ҳам шундай қилиши керак - Жаҳон ёки Европа чемпионатлари учун тақвимни мослаштириши назарда тутилмоқда. Аммо ғалати вақтда унчалик нуфузли бўлмаган турнирга мослашиш ортиқча. Конфедерациялар кубогини ёзда эмас, йилнинг бошқа вақтида ўтказиш вазиятни яхшиламайди, аксинча, янада оғирлаштиради.
Конфедерациялар кубоги жаҳон чемпионатига боғланган турнир ва шунинг учун мустақил эмас. Жаҳон чемпионатининг қўшимчаси десак ҳам бўлади қайсидир маънода. Ҳамма жаҳон чемпионларини, Европа чемпионларини ҳам эслайди. Аммо Кофедератциялар кубогида ундай эмас, узоғи билан сўнгги икки чемпионнинг номини эслай оласиз ва у ҳам вақтинчалик. Соврин жамғармаси кичик, шунингдек, обрўси ҳам деярли йўқ. Бундан ташқари ноҳуш анъана - Конфедерациялар кубоги ғолиби ҳеч қачон кейинги жаҳон чемпионатида ғалаба қозона олмаган. Балки немислар бу анъанага чек қўяр.
Турнирнинг савияси унчалик юқори эмас, бу турли тоифадаги иштирокчилар билан изоҳланади. Агар Европа ва Жанубий Американинг кўплаб жамоалари Жаҳон чемпионатида "даражани кўтарса", унда жаҳон чемпиони ва Океаниядаги мусобақанинг очиқчасига заиф ғолиби Конфедерациялар кубогида тўқнаш келишади. Мисол учун Европа чемпиони ва Янги Зеландия ўртасидаги баҳсдан кўра “кўҳна қитъа”нинг саралаш баҳслари қизиқроқ кўринади.
Конфедерациялар кубогини ўтказиш жаҳон чемпионати мезбони учун ноқулайлик туғдиради. Айрим объектларни ўз вақтида фойдаланишга топшириш, шаҳарларни реконструкция қилиш режаларини ўзгартиришга шошилишлари керак. Мисол учун, ўтган йилги турнир меҳмонлари, албатта, кўплаб Москва кўчалари ўралган оқ-яшил панжараларни эслашади.
Конфедерациялар кубоги ҳар тўрт йилда бир марта ўтказилади. Бундай даврийлик катта мусобақалар учун яхши, лекин кичиклар учун ҳалокатли. Мухлислар шунчаки турнир борлигини унутишга улгуришади. Нафақат мухлислар, балки ҳомийлар ҳам. Баъзиларимиз мундиал қайси йилда бўлишини ҳам унутиб қўямиз-ку.
Қарашлар
Конфедерациялар кубоги жиддий инқирозда. Бир томондан, керакдек кўринади - қитъаларнинг энг кучли жамоалари тор доирада учрашиб, энг яхшиларини аниқлашсин. Бироқ мезбон мамлакатнинг бўлажак жаҳон чемпионатига тайёрлигини текшириш учун мусобақа ташкил этиш қимматга тушиши аниқ.
Қитъа чемпионлари учун Конфедерациялар кубогида мажбурий иштирок этиш оғир юкга айланиши мумкин. Шу сабабли, ғолибни финалчи билан алмаштириш ёки асосий бўлмаган жамоа келиши мумкин. Бу ҳам, бошқаси ҳам - ғояни профанация қилиш дейилади. Ўтган чемпионатда немислар Россияга кўпчилик асосий ўйинчиларсиз келишди ва бу уларнинг Кубокни қўлга киритишига тўсқинлик қилмади.
Бўлажак жаҳон чемпиони, Европа чемпиони ва Жанубий Америка чемпиони 2021 йил ноябрь ойида Қатарга боришдан хурсанд бўлмаслиги аниқ эди. Вирус сабаб мусобақа ўтказилмаган бўлса-да, агар турнир ташкил этилганда Форс кўрфазидаги этакчи футбол мамлакатлари ўз чемпионатлари тақвимини бузиш истаги йўқлигига шубҳаланмайман. Навбатдаги Конфедерациялар кубоги муваффақиятсиз ўтиши ёки умуман ўтмаслик хавфи остида.
Балки ушбу турнир эскиргандир, ёки унинг структураси мухлисларга ёқмаётгандир? Буниси бизга қоронғу, аммо ушбу турнир ўйинидан кўра кўпроқ мундиал саралашидаги тўқнашувлар кўпчиликка қизиқроқ. Европада айниқса, қуръа ҳеч кимни аяб ўтирмади. Ёки Италия, ёки Португалия. Қизиғи икиси ҳам 2022 йилги жаҳон чемпионатида иштирок этмаслиги мумкин. Қизиғ-а? Шунчаки кераксиз турнир туфайли кўплаб футболчиларнинг жисмоний ҳолатига ва таътилига ҳалақит бериш менимча нотўғри. Клублар ҳам ушбу турнирни оқламаса керак. Хар ҳолда бутун мавсум ўйнаган юлдузи ёзги таътилни ҳам оғир ўйинлар билан ўтказиб жароҳат орттириб олиши ҳам турган гап.
Миржалол Пардабоев тайёрлади.
