Sport нашрида Премьер-лига клублари молиявий қоидаларни бузгани учун очколардан маҳрум қилингани ҳақидаги хабарлар пайдо бўлганда, шарҳларда ғазаб бўрони кўтарилади. Қанақасига? Камтарона “Эвертон” ва “Ноттингем” арзимаган нарса учун очкодан маҳрум бўлади, “Челси” ва “Манчестер Сити” эса жазосиз қолмоқда. Бунчалик исрофгар клублар қандай қилиб молиявий чегараларга мос келиши мумкин? Икки томонлама стандартлар қанақа?!
Британия майдонларида шунга ўхшаш ҳиссий реакциялар етарли ва уни тушуниш мумкин - бой клубларнинг сарф-харажатлари намойишкорона кўринади: биз бошқалар муқаррар равишда жазоланишини кўра оламиз. Аммо грандлар жазодан қандай қутулиб қолишади?
"Манчестер Сити" ва унинг молиявий қонунбузарликларда 100 дан ортиқ айбловлари алоҳида таҳлил мавзусига айланади. Бугун биз Тодд Боэлининг "бемаъни" жамоаси ҳақида гаплашамиз ва америкалик янги хўжайинлар клубдаги биринчи йилида ўйинчилар учун 747,8 миллион фунт стерлинг сарфлаганларидан сўнг, Премьер-лиганинг молиявий қоидаларини бузишдан қандай қочганликларини кўрамиз. Бу охирги уч мавсумда содир бўлган.
Премьер-лига клубларнинг пулларини қандай ҳисоблайди?
Англияда молиявий адолатли ўйин (FFP) қоидалари ҳамда фойда ва барқарорлик қоидалари (Profit and Sustainability Rules) мавжуд. Улар УEФА томонидан қабул қилинган меъёрлардан бироз фарқ қилади: масалан, Премьер-лига клублари учун рухсат этилган пул сарфи чегараси юқорироқ. Аммо еврокубокларда қатнашадиган инглиз клублари УEФА қоидаларига риоя қилишлари керак. "Челси" Европадаги турнирларни ўтказиб юборди, шунга улар учун инглизча чегараларни бажариш жуда муҳим. Буюк Британиядаги футбол клублари учун молиявий йил 30 июнда тугайди, шунинг учун молиявий натижалар ўтган йилнинг 1 июлидан 30 июнгача амалга оширилган барча операцияларни ўз ичига олади. Трансфер кампаниясини режалаштиришда бу муҳим нуқта: Премьер-лигада ёзги таъмирлаш 14 июнда очилади ва клублар қайси молиявий йилда маълум савдо ва харидлар ҳисобга олинишини ҳисоблашлари мумкин. Масалан, «Челси» 2023 йилги молиявий ҳисоботда ушбу трансферлардан тушган даромадни ҳисобга олиш мақсадида 2023 йилнинг ёзида Калиду Кулибали, Кай Хаверц, Матео Ковачич ва Рубен Лофтус-Чикни молиявий йил якунига қадар сотган. Аммо 5-июнь куни сотилган Мэйсон Маунт учун пул аллақачон келгуси йил молиявий натижаларига киради. Битта трансфер ойнасининг икки хил молиявий даврга бўлиниши бу йил "Ноттингем"ни портлатиб юборди: улар Бреннан Жонсонни "Тоттенхэм"га ўтказишга рози бўлишни кечиктиришди, бунинг натижасида сотишдан тушган фойда фақат 2024 йил қайдномаларида ҳисобга олинади, клуб бу пулларни 2023 йилдаги камомадни камайтиришга сарфлашни режалаштирган. Юқорида тилга олинган тўртта сотув "Челси" ғазнасига 122 миллион фунт стерлинг келтирди. Бироқ, барқарорлик қоидаларига қарши фақат 62,9 миллион фунт стерлинг даромад ҳисобланган. Буларнинг барчаси клубнинг PSR трансферидаги даромад ва зарарларини ҳисобга олиш учун қўлланиладиган "амортизация"дан тўғри фойдаланганининг натижасидир.
Ушбу қоиданинг маъноси шундаки, молиявий ҳужжатларда футболчи учун тўланган сумма шартнома муддати бўйича тенг тақсимланади, лекин 8 йилдан ортиқ муддатга эмас. Янги мавсумдан бошлаб бу муддат 5 йилга қисқартирилди. Яъни, агар бирор клуб футболчини 8 йилга 80 миллион фунт стерлингга сотиб олса, йиллик ҳисобларда бу келишув унинг клубда бўлган ҳар 8 йили учун 10 миллион фунт стерлинг йўқотиши сифатида акс эттирилади. Унинг баланс қиймати бир хил миқдорда камаяди - ва бу кейинги сотувда муҳим аҳамиятга эга. Агар у икки мавсумдан сўнг 100 миллион фунтга сотилган бўлса, битим 40 миллион фунт стерлинг фойда сифатида қайд этилади, чунки амортизация ҳисобга олинса, ўйинчи 60 миллион фунт стерлингга баҳоланган актив ҳисобланади.
Бухгалтерия ҳисоби қоидаларининг барчаси иккита аниқ натижага эга. Ёш ўйинчиларни қиммат нархга харид қилишда ("Челси" шундай қилади), клуб трансфердан камомадни кўпроқ йилларга "тарқатиш" ва ҳар бир ҳисобот йилида мумкин бўлган минимал йўқотишларга эга бўлиш учун узоқ шартномаларга қизиқади.
Иккинчи натижа - ўз уйида ўсган футболчиларни сотишдан олинган супер фойда. Уларнинг қиймати амортизация қилинмайди ва сотилган тақдирда битимдан олинган сумма 100% фойда сифатида ҳисобга олинади. Шу боисдан ҳам молиявий йўқотишлар чегарасига тўғри келиши учун ёзда клуб тарбияланувчилари Трево Чалоба, Иан Матсен, Льюис Холл ва Конор Галлахернинг сотилиши деярли муқаррардек кўринади.
PSRни ҳисоблашда эътиборга олинадиган яна бир муҳим нарса: клубнинг инфратузилма (стадионни қуриш ва реконструкция қилиш, машғулот майдончалари ва бошқалар), академия, ёшлар ва аёллар жамоалари учун умумий харажатлардан чегириб ташланади. Лекин бу ерда айрим нозиклик масалалар бор: «Эвертон» олинган кредитни янги клуб аренаси қурилиши учун сарфлаш ўрнига камомаддан чегириб ташлашга ҳаракат қилди.Натижада, ушбу кредит бўйича фоизлар уч мавсум давомида 105 миллион фунт стерлинг чегарасидан ошиб кетди ва "Эвертон" очколарининг йўқотилишига олиб келди.
"Челси" йўқотишларни қандай қисқартирди?
Боэли ҳисобчилари олдида клубнинг уч йиллик йўқотишларини PSRнинг 105 миллион фунт стерлинг миқдоридаги қатъий чегарасига сиқиб чиқариш қийин бўлган. Келинг, бошланғич позицияларни кўриб чиқайлик. "Челси" сўнгги икки мавсумдаги ҳисоботни ҳисобга олган ҳолда 181,3 миллион фунт стерлинг (2021 йилда 60 миллион ва 2022 йилда 121,3 миллион) соф зарар кўрди. Аммо биз PSRни ҳисоблашда инфратузилма, аёллар ва ёшлар терма жамоаларига сарфланган маблағлар ҳисобга олинмаганини эслаймиз, шунинг учун биз ушбу маблағдан ушбу мақсадлар учун сарфланган 79 миллион фунт стерлингни (2021 йилда 38 миллион ва 2022 йилда 41 миллион) айирамиз. Бу 102,3 миллион фунтни ташкил қилади. Ундан яна 64 миллион фунт стерлингни айирайлик - бу ковид пандемияси муносабати билан Премьер-лига томонидан рухсат этилган қўшимча йўқотиш чегараси. Бу Премьер-лига томонидан PSR талабларига мувофиқлиги ҳисобга олинган ҳолда икки йил давомида жами 38,3 миллион фунт стерлинг йўқотишга олиб келади.
Демак, «Челси» Боэлининг биринчи мавсумида яна 66,7 миллион фунт йўқотиши мумкин. Бу жуда муносиб миқдор, лекин биринчи йили Боэли пулни бепарволик билан сарфладики, PSR чегарасига тўғри келмайдигандек туюлди. Аммо март ойида маълум бўлди: бухгалтерлар деярли имконсиз ишни қилган. "Челси"нинг 2023 йилдаги соф йўқотиши 90,1 миллион фунт стерлингни ташкил қилди. Бундан инфратузилма учун 38 миллионни чегириб ташлаган. PSR бўйича уч йил давомида "Челси"нинг умумий йўқотиши 90,4 миллион фунтни ташкил этди.
Лекин улар буни қандай қилишди?
Chelsea FC Holdings Limited (футбол клубининг юридик томонлари) молиявий ҳисоботидан маълум бўлишича, ҳисобот йилидаги операцион зарар 218 миллион фунт стерлингни ташкил қилган. Бу футбол фаолиятидан тушган даромад ва харажатлар ўртасидаги фарқни келтириб чиқарган. Натижа мантиқан тўғри келади: даромадлар (ўйин куни + телевидение ҳуқуқлари + реклама ва ҳамкорлардан тушган даромад) бироз ошган – 31,2 миллион фунт стерлингга. Харажатларнинг ошишига асосий сабаб футболчиларни сотиб олиш (амортизацияни ҳисобга олсак ҳам) ва оширилган иш ҳақи фонди бўлди - лигада "Манчестер Сити"дан кейин иккинчи ўринда.
Инфратузилма ва аёллар ва болалар учун харажатлар чегириб ташланганидан кейин ҳам операцион йўқотиш Премьер-лига лимитларини қондириш учун жуда катта бўлиб туюлди. Бунинг учун ҳисоботда камида 100 миллион фунт стерлингга тенг бўлган футболдан ташқари даромад манбалари кўрсатилиши керак эди. Аммо "Челси" керакли 100 миллионни топди: бу сумма ҳисоботнинг иккита моддаси бўйича тақсимланган: "кўчмас мулк" (76,3 миллион фунт) ва "Бошқа операцион даромадлар" (30,6 миллион).
